یکی از روش های آموزشی و تربیتی در فرهنگ قرآنی، معرفی الگو و سرمشق برای هدایت مردم است که در بیان نورانی قرآن کریم از ایشان به «اسوه» تعبیر شده است. از جمله در آیه ۲۱ سوره مبارکه احزاب، نبی مکرم اسلام را اسوه ای نیکو برای آدمیان معرفی می کند. مبتنی بر این تعبیر قرآنی، امیرالمومنین در خطبه ۱۶۰ کتاب شریف نهج البلاغه می فرماید:«پیروی کردن از رفتار رسول خدا و الگوگیری از پیامبر برای شما کافی است. بنابراین از پیامبر پاک و پاکیزه ات پیروی کن زیرا راه و رسمش سرمشقی است برای کسی که بخواهد تاسی جوید و انتسابی است عالی برای کسی که بخواهد، منتسب گردد و محبوب ترین بندگان نزد خداوند کسی است که از پیامبرش سرمشق گیرد و قدم در جای قدم او گذارد.» از این بیان نورانی و جامع الاطراف بودن وجود مقدس پیامبر رحمت(ص) چنین مستفاد است که ایشان در هر زمینه و برای هر انسانی که «کادح الی ربه کدح فملاقیه» باشد، راهبر و سرمشق تام و تمامی است. آنچه که اثر تربیتی و الگوگیری از منش و سیره حضرت را مطلوب و فراگیر کرده است، فراتر از موهبت برگزیدگی الهی به عنوان نبی مرسل و پیامبر اولوالعزم، برخی ویژگی های شخصیتی و رفتاری ایشان است که در روایات تاریخی و نقلی به تواتر به ما رسیده است و به باور حقیر جای آن در روش و منش بسیاری از افرادی که داعیه دار هدایت جامعه و نهادهای اجتماعی هستند، خالی است. خدای رحمان در بیان شدت شفقت و مهربانی پیامبر اکرم (ص) بر تمام افراد بشر فرموده است: «گویی می خواهی جان خود را از شدت اندوه از دست دهی به خاطر اینکه آنها ایمان نمی آورند.» (شعراء/۳) و این بیان نشان می دهد که پیامبر رحمت تا چه اندازه نسبت به مردمان محبت و دلسوزی داشت و چگونه برای نجات آنان تلاش و پافشاری می کرد و در این راه همه گونه سختی را به جان می خرید و از ایمان نیاوردن ایشان اندوهگین می شد.
در آیه ۱۲۸ سوره مبارکه توبه می فرماید:«هر آینه پیامبری از خود شما بر شما مبعوث شد هر آنچه شما را رنج می دهد بر او گران می آید. سخت به شما دلبسته است و با مومنان رئوف و مهربان است.» چنین میزانی از شفقت و دلسوزی و نیک خواهی برای خلق خدا اگرچه در ظاهر شگفت می نماید ولی از آنجا که پیامبر ولی خدا، انسان کامل و مظهر تام خلیفه اللهی است، تجلی صفات مستخلف عنه در وجود مقدسش دور از نظر و باور نیست. افزون بر آن این شدت از شفقت و محبت به بندگان خدا برآمده از عشقی بی پایان و وصف ناپذیر به خالق و ذات اقدس الهی هم هست. چه آنکه مهربانی و رحمت به خلق خدا از لوازم محبت به خدا و از نتایج آن است و هر چه محبت به حق بیشتر و شدیدتر باشد، مهربانی و رحمت به خلق خدا بیشتر و شدیدتر است.
زبان نرم و لین در گفت وگو و هدایت مردم نیز ویژگی دیگری است که پیامبر اکرم، اسوه ای نیکو در آن است. بیان قدسی خطاب به حضرتش در قرآن چنین است:«فبما رحمه من الله لنت لهم» اینکه با مردم نرم خو و لینی به واسطه رحمت الهی است «ولو کنت فظا غلیظ القلب لانفضوا من حولک» اگر تو شخصی بودی که زبان گزنده ای داشتی و سخنان گزنده می گفتی و سنگدل و غلیظ القلب بودی، آن انسجام و وحدت اجتماعی از بین می رفت و امت پراکنده می شدند. اکنون این ما و این اسوه نیکوی پیش روی ما. بر ما سزد که کلاه خود را قاضی کنیم و در همین دو ویژگی یعنی شفقت و نرم گویی خود را با آن معیار آسمانی بسنجیم. روشن است از من انسان عادی توقعی نمی رود که سلوک و رفتار و نگرشم همسنگ نبی مکرم باشد اما به راستی چقدر تلاش کرده ام که به ایشان تاسی کنم و در مسیرش قدم بردارم. در هر شان و کسوت و جایگاه اجتماعی هستم از معلم و کاسب و پزشک و کارمند و مدیر و واعظ و سیاستمدار و مسوول کشوری و… چقدر نسبت به دیگر بندگان خدا که به تعبیر امام علی یا برادر و خواهر ایمانی من هستند یا در آفرینش چون من و برخوردار از گوهر انسانی چنین نگاه و احساسی دارم؟ در محبت و مهرورزی به بندگان خدا و سخن با زبان نرم و ملایم با ایشان چقدر پیامبر را الگوی خود قرار داده ام؟ اگر در پی رضای خدا و نیکنامی توام با موفقیت در انتقال پیام و آرمان و اندیشه مدنظرمان هستیم، لازم است بار دیگر چشم دل بر گوهری که در برابر داریم، بیفکنیم. محمد(ص) اسوه نیکویی که درود خدا بر او باد.