بحران نفتی بین ایران و انگلیس از کجا نشات گرفته است؟ فضای سیاسی و آرایش احزاب و فعالان سیاسی در سال های منتهی به ١٣٣٢ در ایران چگونه بوده است؟ مصدق که بود و چگونه به قدرت رسید؟ ایران و انگلیس در دعوای نفتی چه اهدافی را دنبال می کردند و مذاکرات فیمابین چگونه پیش رفت؟ زمینه های شکل گیری، عوامل سیاسی، اجتماعی و اقتصادی موثر و تبعات کودتای مرداد ٣٢چه بود؟ و…
اینها مهم ترین پرسش هایی است که یرواند آبراهامیان، تاریخ نگار برجسته ایرانی مقیم امریکا در آخرین اثر خود به نام «کودتا» قصد پاسخگویی به آن را دارد. آبراهامیان در سال ١٣١٩ در تهران متولد شد و ١٠ سال بعد به انگلستان مهاجرت کرد. تحصیلات کارشناسی و ارشد خود را در دانشگاه آکسفورد و دوره دکتری را در دانشگاه کلمبیا به اتمام رساند و اکنون در کالج باروک دانشگاه نیویورک به تدریس تاریخ جهان و خاورمیانه مشغول است. آبراهامیان کتاب کودتا را با گاهشماری تحولات منجر به کودتا و معرفی شخصیت های اصلی ایرانی دخیل در این ماجرا آغاز می کند: اقدام مثبتی که البته در ابتدای مطالعه دید تاریخی و رجال شناسی نسبتا جامعی در باب فضا و تحولات آن روزها در اختیار خواننده می گذارد. در مدخل کتاب پس از اشاره ای گذرا به خصومت دیرینه ایران و امریکا، کودتای ١٣٣٢ را یکی از ریشه های اصلی این خصومت برمی شمارد و انگیزه خود برای نگارش کتاب و تمایز این اثر نسبت به آثار مشابه در به چالش کشیدن دو تصور عرفی و رایج عنوان می کند: اول حسن نیت انگلیسی ها و میانجیگری درستکارانه امریکایی ها در مذاکره که فقط به دلیل «کله شقی مصدق» که ناشی از «ساختار روانشناختی شخصی و عقده شهادت شیعی او بوده» نتوانسته اند به تفاهم و سازشی برسند و دوم قراردادن کودتا در چارچوب های پارادایم جنگ سرد و تضاد بین شرق و غرب. «برعکس این کتاب سعی می کند کودتا را به طور کامل و قطعی در چارچوب تضاد بین امپریالیسم و ناسیونالیسم، بین جهان اول و سوم، بین شمال و جنوب و… نشان دهد.» (صفحه٢٢). نویسنده سپس به اسناد و مدارکی که در پژوهش خود از آنها بهره برده اشاره می کند و برخی از اسناد آرشیو شرکت بریتیش پترولیوم، آرشیوهای دفتر سوابق دولتی بریتانیا، مجموعه فروس و خصوصا سند موسوم به ویلبر و نیز پروژه های تاریخ شفاهی ایران در دانشگاه هاروارد و تاریخ چپ ایران در برلین را در زمره منابع اصلی خود برمی شمارد که دسترسی وی به این منابع و اسناد نیز جزو نقاط قوت کتاب به شمار می رود. کتاب کودتا در چهار فصل تدوین شده است. در فصل اول با عنوان ملی کردن نفت پس از ارایه گزارشی پیرامون سابقه و تاریخچه اکتشاف و استخراج نفت و قراردادهای نفتی در ایران و نیز فعالیت های شرکت نفت ایران و انگلیس، شکایت های طرف ایرانی از این شرکت و عملکردهایش را که منجر به بروز سلسله اعتصاب هایی در تاسیسات نفتی شد تشریح کرده و بر نقش حزب توده در سازماندهی این اعتصابات تاکید می کند. همچنین به سیاست موازنه مثبت و تبعات آن اشاره کرده و سبک سیاست پارانویایی یا مبتنی بر توهم توطئه را به عنوان یکی از آثار اصلی این سیاست در فرهنگ و ذهنیت ایرانیان برمی شمارد و معتقد است قرارداد ١٩١٩ و روی کارآمدن رضاشاه و رفتار وی در قبال این قرارداد این سوءظن همیشگی را بیشتر تقویت کرد. در ادامه مطالب این فصل به مصدق و ویژگی های شخصی و جایگاه خانوادگی وی پرداخته و ورود و حضور او در عرصه سیاست و اندیشه ها و سیاست های وی خصوصا سیاست معروف موازنه منفی را شرح می دهد و به معرفی افراد اصلی حلقه وی می پردازد و در جمع بندی معتقد است: «محفل درونی مصدق را عموما متخصصین جوان تحصیلکرده فرانسه عضو حزب ایران تشکیل می دادند.» (صفحه٨١) چگونگی تشکیل جبهه ملی، تشکیل مجلس شانزدهم و گروه های اصلی موثر در آن، ترور رزم آرا توسط فداییان اسلام و رد قرارداد الحاقی در کمیته نفت مجلس و طرح ماده واحده ملی کردن صنعت نفت پایه های اصلی ملی شدن صنعت نفت در ایران را شکل داد. اعتصاب گسترده نفتی که ناشی از مسائل مربوط به روابط صنعتی و عدم توجه شرکت به حقوق کارگران نیز زمینه مناسبی برای پیشبرد کارزار ملی شدن فراهم کرد. اگرچه نویسنده معتقد است: «با وجود اینکه اعتصاب نفت قدرت و تحرک اساسی و عمده ای به کارزار ملی کردن نفت بخشید، تاریخ نگاران ایرانی و خصوصا آنهایی که نسبت به مصدق همدلی دارند عموما تمایل داشته اند بر آن سرپوش بگذارند.» (صفحه١٠۴) تقدیم و تصویب طرح ٩ ماده ای مصدق و نخست وزیری وی مباحث پایانی این فصل هستند. در فصل دوم با عنوان مذاکرات ایران و انگلیس «کنترل» کلیدواژه اصلی نویسنده است. وی بر این باور است که محور اصلی دعوای ایران و طرف مقابل کنترل بر فرایندهای اکتشاف، استخراج و فروش نفت است و طرف انگلیسی و همکار امریکایی اش با وجود آنکه درظاهر مایل به ملی شدن صنعت نفت ایران هستند اما در واقع به هیچ وجه حاضر نیستند کنترل این فرایندها را از دست بدهند، خاصه آنکه نگران تحرکات مشابه در دیگر کشورهای نفت خیز نیز بودند. در این فصل نویسنده با ارایه نقل قول هایی از مقامات و عناصر امریکایی و انگلیسی تلاش می کند فرضیه اول خود را پیرامون رد نقش میانجیگرانه و خیرخواهانه امریکا تایید کند. غربی ها برای توجیه عدم توافق با ایران به ویژگی های ملی ایرانی ها و شخصیت مصدق متوسل می شدند و او را «فردی که سروکله زدن با او بسیار دشوار است: به شکل مایوس کننده ای غیرمنطقی است: نامتعارف: خشک اندیش و…» معرفی می کردند و تلاش رسانه ای گسترده ای را در داخل و خارج از ایران برای تخریب شخصیت مصدق و یارانش کلید زدند. آبراهامیان معتقد است: «پیشداوری های فرهنگی و نژادی این بن بست را به وجود نیاورد، بلکه برخورد اقتصادی بین ناسیونالیسم احیا شده و رو به رشد ایران با امپریالیسم کهنه و فرتوت بریتانیا عامل این بن بست بود.» (صفحه ١۴۵) . وی در ادامه به برگزاری دادگاه لاهه و استدلال دفاعی ایران و در پی آن پیروزی ایران در این دادگاه اشاره کرده و گزارشی از ماموریت های هریمن در تیرماه و استوکس در مردادماه اشاره کرده و پایان ماموریت استوکس را مصادف با آغاز اندیشه کودتا در ذهن طرفین انگلیسی و امریکایی می داند. حضور تیم حقوقی ایران در شورای امنیت به سرپرستی شخص دکترمصدق و اقامت کوتاه مدت وی در امریکا و اصلاحات در کابینه پس از بازگشت به ایران و روی کار آمدن چرچیل و ایدن در انگلیس همراه با تغییر در مواضع این کشور، از دیگر مباحثی است که نویسنده تا شکل گیری مجلس هفدهم آن را دنبال می کند. مجلس هفدهم با زدوبندها و ائتلاف های مختلفی برای سرنگونی مصدق همراه است تا جایی که مصدق مردم را فرا می خواند تا بین او و شاه، و او وجناح مخالفش در مجلس یکی را انتخاب کنند که این حرکت شجاعانه قیام ملی سی تیر را رقم می زند. مصدق پیروزی خود را با یک رشته ضربات کوبنده به شاه (گرفتن مسوولیت وزارت جنگ و تغییر نام آن به وزارت دفاع، انتصاب سرتیپ ریاحی به ریاست ستاد ارتش، شفاف سازی بودجه دربار، انتصاب امینی به وزارت دربار) دنبال کرد. فصل سوم کتاب گزارش نسبتا جامعی از اجرای کودتا ارایه می کند. نویسنده آورده های انگلیسی ها به میدان را شامل کارشناسان خبره، شبکه غیررسمی در بطن نیروهای مسلح به رهبری اخوی و ارفع، شبکه غیرنظامی برادران رشیدیان، جلسات منظم سفارت با سیاستمداران برجسته و بانفوذ نظیر ارنست پرون، احمد هومن، سیدضیاء و… و جذب سرلشکر زاهدی معرفی کرده و آورده های امریکا را سفارت این کشور و سه مامور مخفی آن (سرهنگ فرزانگان، برادران بوسکو) می داند. از سوی دیگر فشارهای اقتصادی این دو کشور در قالب فشار بر بانک بین المللی، قطع کمک های امریکا به ایران، تحریم های بانکی و کشتیرانی و نیز فشارهای داخلی ناشی از اقتصاد ریاضتی و تحرکات افراد منشعب شده از جبهه ملی علیه مصدق و یاران او با استفاده از تریبون مجلس و روزنامه های کثیرالانتشار و اختلاف کاشانی و مصدق، عرصه را برای کودتاگران فراهم تر ساخت. در این فصل نویسنده شواهدی را برای تایید دومین فرضیه خود در رد چارچوب جنگ سرد برای تفسیر اختلافات ایران و غرب ارایه می کند. نویسنده معتقد است مصدق در این مرحله با سه اشتباه به وقوع کودتا علیه خود کمک کرد. اول دستور به نیروهای نظامی برای تخلیه مردم از خیابان ها پس از ملاقات با هندرسون، دوم انتصاب سرتیپ دفتری به فرمانداری نظامی تهران و سوم دستور به پادگان ها برای حضور نظامیان و تانک ها در خیابان ها برای متفرق کردن مردم. همچنین به مانور گسترده رسانه های غربی برای وارونه نشان دادن واقعیت کودتا با ارایه نمونه هایی اشاره می کند. در نهایت در فصل پایانی با عنوان میراث، تبعات کودتا را در ایران و جهان بررسی می کند. تکرار کودتا توسط امریکا در دیگر نقاط جهان برای سرنگونی دولت های دردسرساز و پشتیبانی از دیکتاتورهای نظامی دست راستی و تعویق کل روند ملی کردن نفت در سراسر جهان برای مدت دو دهه از مهم ترین تبعات آن در سطح جهان و بی اثرکردن ملی کردن نفت، درهم شکستن اپوزیسیون سکولار، از بین رفتن مشروعیت سلطنت و تشدید سوءظن توهم آلود مسلط بر سیاست ایران.
به طور کلی به نظر می رسد آبراهامیان توانسته است اهداف موردنظر خود برای نگارش کتاب را که در مقدمه عنوان کرده بود تا حد زیادی محقق کند. از مهم ترین انتقاداتی که به این اثر وارد شده است عدم توجه به نقش مردم در مراحل مختلف و نیز تاکید بیش از اندازه بر نقش و جایگاه حزب توده بوده است. کمااینکه مترجم کتاب (ناصرزرافشان) نیز در یکی از پانوشت ها به این موضوع اشاره کرده است. ضمن آنکه این اثر می توانست با ابزار مصاحبه های باز یا نیمه ساختاریافته با عناصر دخیل در این دوره، غنی تر شود.
□
روزنامه اعتماد، شماره ۳۳۲۰ به تاریخ ۲۸/۵/۹۴، صفحه ۷ (سیاست نامه)